معرفی سازهای بادی ایرانی
دراین مقاله میخواهم تعدادی از ساز های بادی محلی کشور عزیزمان را معرفی کنم که آشنایی با این ساز ها خالی از لطف نیست
سازهای بادی به سازهایی گفته میشود که دمیده شدن هوا در آن‌ها باعث تولید صدا می گردد
سازهای بادی از اولین آلات موسیقی بودند که به دست بشر ساخته شدند. انسان‌های قرون گذشته آموخته بودند که با دمیدن در مخروط، برگ، یا حتی شاخ حیوانات می‌توانند صدایی بلند و بوقی مانند تولید کنند. آن‌ها با استفاده از این دانش به ساختن آلات موسیقی کنونی پرداختند.
ساز های سرنا و کرا و شیپور ها هم نوع تکامل یافته همین شاخ خا و مخروط ها در گذشته هستند
تقسیم بندی ساز های بادی
ریشه ی سازهای بادی کنونی از همان سازهای بادی اولیه است که از نظر ساختمان و چگونگی تولید صدا به دو دستهٔ کلی تقسیم می شوند
ساز های بادی چوبی: مثل دودوک . بالابان .سرنا . ابوا. کلارینت . دوزله .فلوت ریکوردر چوبی . لاکوتا . کنا . کلارینت . و…
ساز های بادی فلزی: مثل هورن . ترومپت . تومبا . توبا و…
اصطلاح «چوبی» یا «برنجی» بدان معنا نسیت که آن ساز از چه جنسی ساخته شده، بلکه این طبقه‌بندی بر پایه چگونگی و نحوه تولید صدا در دهنی آن‌ها مربوط میشود؛ مثلاً فلوت جزءسازهای بادی چوبی محسوب می‌گردد، هرچند که بدنه آن از فلز است. یا فلوت ریکوردر که در گذشته بسیار رایج بود و از چوب ساخته می‌شد، امروز برای آموزش موسیقی به کودکان رواج دارد و از پلاستیک ساخته میشود ولی جزو سازهای بادی چوبی است. ساکسیفون نیز معمولاً از جنس برنج است اما جزو سازهای بادی چوبی است
معرفی ساز نی
نی از سازهای بادی قدیمی و از جنس گیاه نی است و در دسته سازهای هوا صدای مقید قرار می‌گیرد. مقید بودن آن به این معنی است که برای تولید صدای هر نت باید انگشت گذاری شود. نی در طول خود ۶ گره و هفت بند دارد به همین دلیل به آن نی هفت بند هم می‌گویند. در هنگام نواختن، هوا از دهانه‌ی نی وارد میشود و با انگشت گذاری بر روزنه‌های موجود روی بدنه و با تغییر فشار هوا صدا‌های مختلف از ساز خارج میشود. نوازنده برای نواختن، نی را به صورت عمودی در دست می‌گیرد و دهانه ساز را بین دو دندان و یا بین لب‌های خود قرار می‌دهد و در آن می‌دمد؛ در این هنگام بخش زیادی از هوای دمیده شده از سوراخ‌های باز نی خارج میشود و نوازنده با انگشت‌های هر دو دست سوراخ‌ها را باز و بسته میکند. وسعت صوتی معمول صدای نی حدود دو اکتاو و نیم است و به چهار منطقه صوتی شامل صدای بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای ذیل یا پس غیث تقسیم میشود. ساز نی یک ساز موسیقی ملی محسوب میشود و تمام فواصل موسیقی ملی ایرانی با آن قابل اجرا است
ساز نی جز ساز های خود صدا و بی زبانه میباشد
درجه سختی یادگیری آن نصبت به بالابان بیشتر است
نی لبک
یکی دیگر از سازهای هوا صدای مقید نی لبک‌ها هستند. نی لبک یک ساز بادی، مقید و لبه دار لوله‌ای و از خانواده نی‌ها است. معادل این ساز در موسیقی غربی ریکوردرها هستند. نواختن نی لبک در مقایسه با ساز نی موسیقی ملی کمی راحت‌تر و با امکانات اجرایی محدودتر است و به دلیل همین ساده‌تر بودنش به غیر از نوازندگان حرفه‌ای افراد دیگر هم توانایی نواختن آن را دارند. نی لبک و سازهای هم خانواده‌اش با نام‌های دیگری مانند نی لبک، لبک، سیکاتک، شمشاد، توتک، سوتک، شوتک و … هم شناخته می‌شوند. نی لبک یک لوله صوتی کوتاه دارد که روی آن سوراخ یا روزنه‌های صوتی، برای انگشت گذاری و تولید صدای نت‌های مختلف ایجاد شده است
ساز نی لبک یک ساز خود صدا است و معمولا از جنس چوب یا گیاه نی ساخته میشود
درجه سختی یادگیری این ساز بسیار پایین تر ارز ساز نی و بالابان میباشد
نی لبک‌ها معمولا فاقد سوراخ پشت هستند. قسمتی از نی لبک که نوازنده در آن می‌دمد به شکل خاصی برش می‌خورد و متناسب با این برش چوبی در دهانه آن قرار می‌گیرد تا بین این چوب و جداره بدنه یک شکاف باریکی ایجاد شود؛ سپس این شکاف هوای ناشی از میدان را مستقیماً به لبه تیزی که روی بدنه و نزدیک دهان ایجاد شده هدایت میکند و در اثر برخورد هوا با این لبه تیز صدا تولید میشود. نوازندگان نی لبک برای نواختن این ساز از تکنیک نفس برگردان استفاده میکنند و به این صورت صدای حاصله از ساز ممتد و بدون فاصله و مکث به گوش می‌رسد. نی لبک معمولاً یک ساز غیر حرفه‌ای به شمار می‌آید و بیشتر برای سرگرمی توسط کودکان و نوجوانان و یا توسط چوپانان نواخته میشود. نی لبک معمولاً ساز همراهی کننده ندارد و به تنهایی نواخته میشود. جالب است بدانید جنس اصلی نی‌لبک نی نیزار است، اما در برخی مناطق این ساز را با جنس‌های مختلف مانند چوب، لوله فلزی یا مواد مصنوعی هم می‌سازند.
نی لبک دوبل یا دونلی
نوعی نی لبک چوبی در بلوچستان وجود دارد که دارای لوله‌ی صوتی بلندتر و مضاعف است و به آن دونلی می‌گویند. این ساز در اصل بلوچی نیست و از پاکستان به بلوچستان ایران راه پیدا کرده، ولی امروزه به یکی از سازهای اصلی بلوچستان تبدیل شده است. این ساز دو لوله صوتی دارد که یکی از آن‌ها نغمه یا ملودی و دیگری واخوان را اجرا میکند. محدوده صوتی دونلی‌های مختلف با توجه به اندازه آن‌ها متفاوت است.
همزمان نوازنده از هر دو نی برای ایجاد صدا استفاده میکند
درجه سختی این ساز از نی لبک معمولی بالاتر هست
قرنی مازندران
این ساز ترکیبی از ساز سرنا و دوزله میباشد
قرنی یک ساز بادی مخصوص مازندران است و بدنه آن از سه قسمت اصلی بدنه، زبانه و دهانه شیپوری شکل ساخته شده است. بدنه قرنی از جنس نی با قطر و طولی متوسط است که ۵ سوراخ در جلو و یک سوراخ صوتی در پشت دارد. نوعی قرنی در برخی مناطق مازندران وجود دارد که به آن چونی می‌گویند و از چوب ساخته میشود. ساز قرنی مازندران دارای یک زبانه باریک و کوتاه است که روی آن یک شکاف طولی ایجاد شده که باعث شکل گرفتن زبان یک لایه شده است. قسمت پایینی قرنی یک دهانه شیپوری توخالی از جنس شاخ گاو متصل شده است که در کیفیت و جنس صدای قرنی تاثیر دارد.
این ساز با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته میشود و نوازنده زبانه را طوری در دهان می‌گذارد که تقریباً همه طول آن در محفظه دهان قرار می‌گیرد. انگشت گذاری روی قرنی مشابه انگشت گذاری در نی و حدود صوتی این ساز یک اکتاو است. این ساز امروزه استفاده زیادی ندارد و بیشتر در گذشته متداول بوده است.
ساز دوزله کردستان
دوزله یکی از سازهای بادی ایرانی یا هواصدای مقید زبانه دار، مختص کردستان و ناحیه زاگرس است. این ساز دو لوله صوتی چسبیده به یکدیگر دارد که از جنس‌های مختلفی ساخته می‌شوند؛ ولی بهترین جنس برای ساخت این ساز استخوان بال انواعی از پرندگان شکاری مانند قوش، باز و عقاب است. این استخوان‌ها دارای یک سرباریک‌تر از سر دیگر و تقریباً استوانه‌ای شکل هستند و در قسمت پایین تقریبا چهار گوش می‌شوند. دوزله نیز مانند دیگر سازهای بادی دارای زبانه است که در بالای لوله‌ی صوتی قرار می‌گیرد. روی هر کدام از لوله‌های دوزله پنج، شش یا هفت سوراخ در قسمت جلو وجود دارد و این ساز فاقد سوراخ پشت است. نوازنده هنگام نواختن زبانه‌های دوزله را طوری در دهان می‌گذارد که تقریباً همه طول آن در محفظه دهان قرار بگیرد و سپس با انگشت‌های هر دو دست آن را انگشت‌گذاری میکند و می‌نوازد. برای نواختن دوزله از تکنیک نفس برگردان استفاده میشود و در نتیجه صدای ممتد و بدون مکث به گوش می‌رسد. دوزله به همراه تنبک یا دایره در مجالس عروسی و شادمانی نواخته میشود.
جنس ساز از نی باریک و گاها با اتصال کیسه هوا یا مشک گوسفند تعقییراتی در آن ایجاد میکنند تا نوازنده بتواند با کمک هوای داخل کیسه مدت زمان طولانی تری نوازندگی کند در این حالت اسم ساز به نی همبون یا نی انبان تعقییر میکند
درجه سختی در حد ساز دودوک میباشد
نی انبان (بوشهر)
نی انبان نوعی دیگر از هوا صداهاست که دارای لوله‌های صوتی مضاعف یا دوتایی، زبانه‌های یک لایه و مخزن ذخیره هوا است. این ساز بادی در نواحی جنوبی ایران مانند بوشهر، خوزستان، هرمزگان و مناطقی از جنوب کرمان متداول است. نی انبان از سه قسمت اصلی دسته، انبان و دهانی تشکیل شده که دسته آن غلاف چوبی ناودانی شکلی است که دو عدد نی زبانه دار داخل آن قرار گرفته و نی‌ها با موم در داخل دسته ثابت شده‌اند. انبان ساز یک مشک یا پوست دباغی شده بز یا گوسفند است که به عنوان مخزن ذخیره هوا مورد استفاده قرار می‌گیرد. شیپوری این ساز شیئی قرقره شکل و محل دمیدن در مخزن نی‌انبان است. نوازنده برای نواختن ساز باید ابتدا درون ساز بدمد تا مشک یا انبان ساز پر از هوا شود و سپس دسته نی انبان را در دست‌های خود بگیرد و شروع به نواختن کند. فشار هوای داخل مخزن باعث ارتعاش زبانه‌ها میشود و صدا را ایجاد میکند که با گرفتن یا باز گذاشتن سوراخ‌های صوتی نی‌ها، صدا تغییر میکند. در این ساز به خاطر وجود مخزن ذخیره هوا احتیاجی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در حین نواختن نیست. نی‌انبان غالباً در مجالس عروسی و شادمانی نواخته میشود و با ساز دایره، تنبک یا دمام همراه است.
درجه سختی در حد ساز دودوک میباشد
ساز سرنا
در ایران ساز های سرنا در محلات و فرهنگ های مختلف انواع مختلفی دارد و بیشینه ی بسیار زیادی در کشور ما دارد
سرنا (شرق خراسان)
سرنا یکی از سازهای بادی ایرانی مقید با زبانه‌ی دولایه و لوله صوتی منفرد است. زبانه‌ی دولایه به این صورت است که زبانه از پهن شدن قسمت کوتاهی از نی‌های مخصوص باریک ساخته میشود. سرنای شرق خراسان در مناطق تربت جام، تایباد، خواف و تا حدودی سرخس دیده میشود و اجزای آن عبارتند از بدنه استوانه‌ای با دهانه شیپوری محدود، میل، زبانه و لب گیر
سرنا یک ساز مقید است و روی لوله صوتی شیپوری شکل خود هفت سوراخ در جلو، یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل (نزدیک دهانه شیپور) دارد، ولی روی سوراخ بغل ساز انگشت گذاری نمی‌شود. در سرنای شرق خراسان میل مستقیما در دهانه بالایی بدنه قرار می‌گیرد و فاقد دو شاخه یا انبرک است. این میل یک لوله برنجی نازک است که زبانه بر سر آن بسته میشود و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می‌گیرد. لب گیر هم یک شیئ گرد از جنس‌های مختلف با یک سوراخ در وسط است که میل از وسط آن عبور میکند و باعث ثبات سرنا در دهان نوازنده میشود. سرنا شرق خراسان با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته و در مجالس عروسی و شادمانی با دهل همراه میشود. بد نیست بدانید در اغلب نواحی ایران سرنا به ساز معروف است
سرنا (کرمانشاهان)
سرنا‌های متداول در نواحی غرب ایران مانند کردستان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و به طور کلی ناحیه زاگرس از لحاظ ویژگی‌های ظاهری و تکنیک‌های اجرایی تقریباً با یکدیگر مشابهند. سرنای کرمانشاهان از بدنه استوانه‌ای با دهانه شیپوری، میل، زبانه، دو شاخه یا انبرک و لب گیر تشکیل شده است. لوله صوتی این سرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت دارد. میل سرنا یک لوله نازک برنجی است که زبانه بر سر آن بسته میشود. لب گیر یک شیئ گرد با سوراخی در وسط است که میل از وسط آن عبور میکند و باعث ثبات سرنا در دهانه نوازنده میشود. تکنیک‌های اجرایی سرنا کرمانشاهان شبیه تکنیک سرنا‌های نواحی دیگر است و در نواختن آن از تکنیک نفس برگردان استفاده میشود. محدوده صوتی سرنا کرمانشاهان نسبت به سرنای شرق خراسان محدودتر و بم‌تر است. سرنای کرمانشاهان همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و نیز مراسم چمری (مربوط به سوگواری) نواخته میشود
سرنای استان فارس یا شاهسونی
بالابان ایرانی
یکی دیگر از سازهای بادی ایرانی با زبانه‌ی دو لایه ساز بالابان است. این ساز در آذربایجان شرقی به بالابان و در کردستان به نرمه نای شناخته میشود و در مناطقی از آذربایجان غربی، کرمانشاهان، همدان، زنجان و قزوین هم کمی رواج دارد. زبانه ساز بالابان در مقایسه با سایر زبانه‌های دولایه بلندترین و پهن‌ترین نوع زبانه دولایه در نواحی ایران است و شکل، اندازه و نحوه ساخت آن اهمیت زیادی دارد. این ساز با تکنیک نفس برگردان نواخته میشود و به دلیل ساختمان ویژه زبانه‌اش و تماس مستقیم لب‌های نوازنده با سر پهن زبانه امکان اجرای نوانس‌ها بسیار راحت است. محدوده‌ی صوتی ساز بالابان نسبتاً بم است و در آذربایجان شرقی با سازهایی مثل قوپوز و یا قاوال در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در قهوه خانه‌ها همراه میشود.
بیشتر توضیح خواهم داد
هارمونی بلوچستان
هارمونیا
حدود پنج دهه است که از رواج این ساز در بلوچستان می‌گذرد. علی‌رغم قدمت کم هارمونی، این ساز در موسیقی بلوچی جایگاه خوبی پیدا کرده است. ساز بادی هارمونی در قرن ۱۹ میلادی توسط کشیش‌ها و مبلغین مسیحی اروپایی در هند متداول شد؛ سپس از بلوچستان پاکستان به بلوچستان ایران رسید. هارمونی از یک جعبه شامل تعدادی کلاویه، یک فانوس تامین هوا، تعدادی زبانه و مکانیسم‌هایی برای ورود هوای مخزن به داخل زبانه‌ها است. وسعت صوتی و صدای هارمونی بر اساس فواصل گام کروماتیک تعدیل شده غربی است.
گارامون یا قارامون آذری
گارمون نوع تغییر یافته ساز آکاردئون در آذربایجان است که در نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم میلادی به موسیقی آذربایجان وارد شده است و امروزه یک ساز ملی آذربایجان محسوب میشود. گارمون مانند هارمونی یک ساز کروماتیک و وسعت صوتی آن حدود دو اکتاو و چند نت است. ساختار ساز نیز به ساز هارمونی شباهت دارد ولی تکنیک اجرایی آن متفاوت است. این ساز وظیفه‌ی اجرای ملودی را دارد و دکمه‌های سمت چپ آن یک صدا را اجرا میکنند که نوعی واخوان محسوب میشود.
